با نگاه عالمانه معمار ایرانی به علوم گوناگون از جمله علم زیست شناسی، کبوترخانه یا کبوترخان به عنوان مامنی امن برای کبوتران و به منظور بهره گیری از فضله آن ها به عنوان کود طبیعی در معماری سنتی ایران پدید آمد. این بناهای اعجاب انگیز هم به لحاظ عملکردی و هم از نقطه نظر زیبایی شناختی از جایگاه بالایی برخوردار بوده و بار دیگر عظمت معماری ایرانی را به همگان یادآوری می کند.

کبوترخان در معماری ایران ناشناخته مانده است. در صورتی که این برج های استثنایی در هماهنگی کامل با طبیعت و زیبایی های اطراف آن و به ویژه بافت آبادی ها ساخته شده و در سراسر ایران حضور داشته است. کبوترخانه ها بیشتر در حوالی اصفهان و یزد بنا می شدند که کبوترخانه میبد از زیباترین این بناها بوده و مربوط به دوره قاجار می باشد.
کبوترخانه ها ساختمان هایی عموما به شکل استوانه هستند که بیشتر در دشت ها و در مجاورت زمین های زراعی بنا می شدند. این برج های مدور علاوه بر کارکرد پناهگاه برای لانه سازی پرندگان، محلی برای گردآوری فضله آن ها جهت تهیه کود طبیعی برای افزایش بهره وری خاک بود. هم چنین از فضله ها در صنایع مختلف از جمله صنعت دباغی در چرم سازی و ساخت باروت استفاده می شد.

کبوترخانه ها برج های عظیمی هستند که ظرفیت پذیرش هزار تا 40 هزار کبوتر را داشته و زیستگاهی امن را برای این پرندگان خلق می کرد. طراحی و عملکرد کبوترخان بسیار حیرت انگیز است به گونه ای که ضمن تامین آسایش و آرامش کبوترها، در برابر دشمنان آن ها مقاوم و نفوذناپذیر بود. در واقع قطر حفره های ورودی به داخل برج تنها مناسب ورود کبوتران بود و پرندگان مهاجم توانایی عبور از آن ها را نداشتند.
معماری داخلی برج ها بی نظیر است. آشیانه ها زیبا و با مدول های یکسان به شکل منظم در کنار هم قرار گرفته اند. این برج های کاهگلی شرایط آسایش کبوترها را نیز فراهم می کردند و طراحی آن ها به شکلی بود که در تابستان باد در فضا جریان داشته و داخل برج خنک بود و در زمستان از وزش باد در امان بوده و داخل فضا گرم می ماند.

برج های کبوترخان مانند دیگر بناهای سنتی از تزئینات بی بهره نمانده اند. نوارهای گچی اطراف دیوار و طاق بندی با گچ بری های خاص گویای توجه ویژه به این برج ها می باشد. تله مارگیر از دیگر تمهیدات خاص کبوترخانه ها می باشد. در برج های استوانه ای با تزئینات قطار بندی آجری و گچی مانع تردد مارها به داخل می شدند ولی در برج های مکعبی و چندقلو از ترفندهای دیگری بهره می بردند.
متاسفانه با ورود کودهای شیمیایی ارزان و در دسترس کبوترخانه ها جایگاه پیشین خود را از دست داده اند. گسترش روزافزون شهرها و از بین رفتن آبادی ها و زمین های زراعی باعث فراری شدن کبوترها و عدم رغبت آن ها به آشیانه سازی در برج ها شده و با عدم توجه و رسیدگی به برج ها و نفوذ آب به پی آن ها به مرور زمان بسیاری از این بناهای باارزش از میان رفتند.

مطالب پیشنهادی:
معماری اصیل در بندر بوشهر
خانه بروجردی ها

گرداوری در تحریریه پویانو/محمدیان