کامران دیبا ، یکی از شخصیت های حاضر، حاذق و حساس معماری معاصر کشور ما به حساب می آید. این موضوع را بیش تر از هر چیزی کنش های صحیح و انتقادی او به ما می گوید. اگر بخواهیم مشهورترین اثر او را مثال بزنیم، می توانیم موزه هنرهای معاصر تهران را نام ببریم. اگر مایل به آشنایی بیش تر با عقاید و سبک معماری کامران دیبا و آثار معماری او هستید، پویانو را تا پایان این مطلب همراهی کنید.

کامران طباطبایی دیبا در تاریخ ۱۴ اسفند ۱۳۱۵ در شهر تهران متولد شد. او یک نقاش، شهرساز و معمار مدرنیست ایرانی می باشد. خاندان طباطبایی‌ها از خانواده‌های درباری ایران بودند. پدر او «اسفندیار دیبا» یک دندانپزشک بود. مادرش دلبستگی خاصی به معماری و طراحی داخلی داشت. دیبا، پسر عموی فرح پهلوی، آخرین ملکه‌ی ایران می باشد.

تحصیل

دیبا در سال ۱۳۳۵ تحصیل در رشته معماری را در دانشگاه هاروارد شهر واشینگتن شروع کرد. او در زمان تحصیل با مراجعه به کتابخانه کنگره آمریکا دانش خود را در رابطه با فلسفه و روان‌شناسی افزایش داد. در سال ۱۳۴۳ دانش آموخته این رشته گشت و بعد از آن، یک سال تحصیلات تکمیلی را در رشته جامعه‌شناسی ادامه داد.

دیبا در سال ۱۳۴۵ به تهران برگشت اما برخلاف تصور اولیه خود، محیط فرهنگی ایران را برای اجرای تفکرات و ایده‌های نوگرای خود مناسب پیدا نکرد. «وقتی به تهران آمدم، با یک محیط بسته مواجه شدم؛ یک جامعه سنتی جا افتاده و حتی از برخی جهات، عقب افتاده».

حتی ارتباط نزدیک او با دختر عمویش، یعنی فرح پهلوی نیز برای تحقق ایده‌های او در جامعه آن زمان ایران، راه گشا نبود. او یک سال بعد، به مقام ریاست و طراح ارشد شرکت مهندسین مشاور «DAZ» منسوب شد. کامران دیبا در ایران، فقط در بخش دولتی فعالیت می نمود. او به سنت‌های بومی و نیازهای جامعه شهری مدرن و اثر متقابل انسان علاقه داشت.یکی از مراکز هنری که طی چندسال اخیر خیلی مورد توجه و بازدید واقع شده و به مرور به کاربری اصلی خود نزدیک شده است، موزه هنرهای معاصر تهران می باشد که بخش عظیمی از جذابیت آن، به بنای ماندگار آن مرتبط است.

در سال های قبل از انقلاب، فرهنگسرای نیاوران و منزل (موزه) «پرویز تناولی»  از ساختمان های دیگری هستند که خیلی صریح، هم خونی خود را با موزه هنرهای معاصر نشان می دهند. بالای بناهای مذکور و پایین همه آن ها تنها نام و امضای یک شخص دیده می شود که آن هم کامران دیبا است.

عقاید کامران دیبا

دیبا در دومین کنگره معماری ایران (اسفند ۱۳۵۱) انتقادهایی از وضعیت معماری و شهرسازی کشورمان کرد: «این اشتباه است که برخی فکر می کنند و انتظار دارند که معماران به شکل فردی روی محیطی که کنترلی بر آن ندارند، تاثیر بگذارند. انتقاد فردی از معماران در رابطه با بی توجهی به مفاهیم زیبایی شناسانه عصر حاضر و همچنین عدم پیروی از مد و روش های رایج حرفه ای، خرده گیری های بی موردی می باشد، زیرا اثرات منقطع و کوتاه مدت معماری درمجموعه های شهری، اهمیت کمی دارد. اشکال در بد سلیقگی اجرای یک ساختمان یا یک مجموعه کوچک نمی باشد، بلکه در ناهنجاری و بی نظمی یک بافت است. بنابراین، پس از سلب مسئولیت و بی اهمیت در نظر گرفتن نقش معماران در شکل گرفتن محیط کالبدی است که جستجو جهت شناخت فاکتورها و چهره های مؤثر، مطرح و قابل بررسی می گردد.»

دیبا در این سخنرانی و در بخشی دیگر از حرف های خود، تک سازی و سمبل سازی معماران برتر را در مقابل معماری محیطی و شهرسازی قرار داده و نادیده انگاشتن دومی، یعنی معماری محیطی  را که از لحاظ انسانی «ارزشهای والاتری» دارد، زیر سؤال می برد. او در این سخنرانی و در این رابطه به این موضوع انتقاد می کند که هنوز و پس از گذشت سه دهه، بزرگ ترین معضل زیست محیطی ماست؛ نکته ای که نه فقط عدالت اجتماعی، بلکه مفهوم شهروندی، همزیستی و همسایگی را نیز به شکل واضح و علنی از میان برده است.

دامنه انتقادهای این معمار معاصر، اما گاهی رنگ و رویی حرفه ای پیدا کرده و گاه شمایی شخصی. دیبا یک جا در مورد تناسب ایده و اجرا در طرح انتخاب شده در یک مسابقه معماری نظر می دهد و یک جا در رابطه با مقاله «نادر اردلان» و توصیف مورد تحریف واقع شده او از معماری دوره پهلوی هشدار می دهد. او همچنین در یادآوری تلاش های پراکنده ای که قبل یا همزمان با او در معماری ایران انجام شده، علاقه مندی زیادی از خود بروز داده و به عنوان نمونه می توان به مطالب او در مجله ها معماری اشاره کرد که هم بر حضورش در تحولات معماری ایران تاکید دارد و هم از حساسیت او در این رابطه خبر می دهد؛ حساسیتی که شاید بسیاری از معماران حاضر در غربت، از دست داده باشند یا از اعتراف به آن پرهیز نمایند. و اما با تمام باوری که به حرکت جمعی معماری ایران وجود دارد و دیبا هم چندین بار بر آن تأکید نموده،

شخصیت یک معمار واقعی را نمی توان در تفریق ایده ها و آثار فردی او شناسایی کرد. سهم این معمار نسل دومی نیز وقتی مشخص و تفکیک می شود که به ساختمان های ماندگار او مراجعه کرده و از تسلط او روی ماجرای معماری مدرن اطلاع یابیم. در این مورد و رجوع، موزه هنرهای معاصر تهران، کافی است که معدل جستجوگری این معمار سرشناس باشد و بتوان نمره قبولی را به او داد.

طراحی و اجرای آثاری مانند موزه هنرهای معاصر تهران، پارک و فرهنگسرای شفق، پارک و فرهنگسرای نیاوران، نمازخانه جنب موزه فرش، مسجد جندی شاپور، منزل پرویز تناولی، شهرک شوشتر، ویلای «اسپارتینا» (اسپانیا)، ویلای «پیرونه» (اسپانیا) و  دیگر در ایران، اروپا و آمریکا بر عهده کامران دیبا بوده است.

هیچ یک از آثار دیبا، چه در ایران، چه در اسپانیا و آمریکا و چه در جاهای دیگر در نگاه اول، خود را به شکل کامل نشان نمی دهند. با ورود به فضای این آثار است که آن ها لایه لایه ورق خروده و درونه و دایره کامل خود را ارائه می نمایند. به بیان دیگر، آثار این معمار برجسته نه در یک نقشه و نمای کلی، بلکه در نقشه های گوناگون شکل گرفته و به چشم می آیند. توسعه افقی فضا و گردش اضلاع و زاویه ها و دور و نزدیک شدن لایه های گوناگون دید از مشخصات دیگر این آثار هستند و تکرارشان در همه پروژه های او نشان دهنده ثباتشان در ذهن دیبا است.

این »کوتاه نمایی» سازه و به طور همزمان، تسلسل آن، شاید از خصوصیات بنیادینی باشد که از تواضع و فروتنی معماری سنتی ایران می آید؛ خصوصیاتی که دیبا در خود نگه داشته و حتی آن ها با خودش به دنیای دیگری برده است؛ به شکلی که وقتی پرسشگر یک مجله اسپانیایی از دیبا در رابطه با ایرانی بودن مؤلفه های دو آثار اخیرش (ویلا پیرونه و ویلا اسپارتینا) سوال می کند، وی صراحت جواب می دهد: «البته که ایرانی هستند، اما نه فقط در محدوده عواطف خاص عرفانی و طبع درویشانه؛ اصولاً در قدیم، متمولان و صاحبان مکنت، ثروت خود را در معرض دید دنیای خارج قرار نمی دادند. این کار آن ها سبب می شد که فقیر، غنی و متوسط الحال در کنار یکدیگر زندگی کنند و ظاهر معماری شهر، آرام و هماهنگ به نظر برسد.

نکته دیگری که نشان دهنده ایرانی بودن معماری دیبا است، حفظ سکون، سکوت و وقار در همه آثار اوست که در کنار اقتباس هایش، با وفاداری به محیط اصلی طرح، شکل گرفته اند. به عنوان، مثال او در شرح روند شکل گیری پارک و فرهنگسرای نیاوران می گوید: «این طرح از سه قسمت برخوردار بوده است: ۱- دفتر ۲- پارک ۳- فرهنگسرا. این محوطه، یک باغ شمیران قدیمی بود. نمونه این باغ ها در شمیران اوایل قرن زیاد بود و اعیان و یک سری از روستاییان شمیران که در تهران کار می کردند، در تابستان های گرم، چند ماه، شهر را ترک کرده، زندگی خود را به شمیرانات منتقل می ساختند و روزها را زیر درخت های چنار و کنار آب و شب ها را زیر آسمان پر ستاره می گذراندند. باغ نیاوران، ساختمان قدیمی نداشت، اما استخر نسبتاً بزرگ، حوضچه های زیاد و آبریزهای آن به سبک باغ های مهم قدیم طراحی شده بودند. یکی از اهداف طراحی، جدایی معماری مدرن و نگهداری این محوطه به شکل یک سند و همچنین بازگشتی به گذشته بوده است.»

او همین توضیح را در رابطه با پارک و فرهنگسرای شفق نیز می دهد: «یکی از کارهای با ارزش در این طرح، نگه داشتن ساختمان قدیمی آن می باشد که آن روزها محکوم به تخریب بود. فکر می کنم اگر با چراغ قوه هم جستجو کنید، نمی توانید یک ساختمان مشابه و هم دوره آن در این مقیاس کوچک در تهران پیدا کنید. از وزیر دربار گرفته تا شهردار وقت محله به من فشار وارد کردند تا این ساختمان را خراب کنم؛ یکی به خاطر باز کردن ویو بیمارستان واتیکان در کوچه شمالی و دیگری به علت نداشتن شناخت از ارزش سنت معماری. امروز خوشحال هستم که این ساختمان قدیمی را با مقدار کمی مداخله در نمای آن توسعه داده و حفظ نمودم، چون بین خودمان باشد، از بناهای خود من شکیل تر و موقرتر می باشد و در آن خبری از آرتیست بازی های جوانی نیست.»

آثار کامران دیبا

در ادامه به معرفی برخی از آثار دیبا خواهیم پرداخت.

پارک شفق تهران

پارک شفق تهران در خیابان سید جمال‌الدین اسد آبادی در منطقه یوسف آباد قرار دارد و از طرح‌هایی است که کامران دیبا عهده دار بود. طراحی این پارک که وجود آن، مدیون برنامه‌ریزی‌های دکتر غلامرضا نیک‌پی، شهردار تهران قبل از تیرباران شدن در زمان انقلاب اسلامی می باشد، نشات گرفته از باغ سازی و پارک سازی به سبک فرانسوی است. پارک شفق تهران، هنوز یکی از پارک‌های شاخص این شهر محسوب می شود.

موزه هنرهای معاصر تهران

موزه هنرهای معاصر تهران، یکی از برجسته‌ترین طرح‌های کامران دیبا است که شهرتی جهانی دارد. این موزه که طراحی و اجرای آن به دستور ملکه آن زمان، فرح پهلوی، صورت گرفته است، به خاطر معماری خاص خود، محبوبیت بالایی دارد؛ زیرا این موزه، نمود اوج هنر کامران دیبا در تلفیق معماری سنتی و مدرن می باشد. کافی است به بادگیرهای بتنی نگاه کنید تا این موضوع را درک نمایید.

فرهنگسرای نیاوران

طراحی و ساخت فرهنگسرای نیاوران که اولین فرهنگسرای ایران نیز هست، همزمان با موزه هنرهای معاصر تهران صورت گرفت و به همین خاطر، تشابهاتی در معماری این دو اثر دیده می شود. طراحی این ساختمان در عین سادگی و پرهیز از تزیینات، دارای جلوه بسیار زیبایی است که نشان دهنده تبحر معمار آن می باشد. این اثر، بعد از انقلاب اسلامی، دچار تغییراتی در طراحی داخلی و خارجی گشت که بدون اطلاع کامران دیبا صورت گرفت و جلوه قدیم را از آن سلب نمود.

شهرک شوشتر

فعالیت‌های کامران دیبا تنها به حوزه معماری محدود نمی‌شد. وی در شهرسازی نیز فعالیت داشت. نمونه بارز این امر، شهرک شوشتر استان خوزستان است. متاسفانه این طرح به خاطر وقوع انقلاب اسلامی ناتمام ماند و امروزه آثار این موضوع در ظاهر شهر قابل مشاهده است.

دفتر کار فرح پهلوی

فرح پهلوی، از معدود افرادی است که برخلاف برخورداری از مقام ملکه، در جهت رفاه و آبادانی ایران کوشش نمود. فعالیت‌های او در حیطه بهداشت و درمان، آموزش و پرورش، رفاه اجتماعی و فرهنگ هنر منجر به بهبود شاخصه‌های زندگی در ایران آن دوران شد. البته پرداختن به این امور، به مقر و تشکیلات خاصی نیاز داشت که طراحی آن را پسرعموی او، کامران دیبا بر عهده گرفت.

معماری و دکوراسیون داخلی پویانو